GELOOF en LEVEN
INHOUDSOVERZICHT
HET TRISAGION of DRIEMAAL HEILIG
Door Ben Van Vossel
In “Geloof en Leven” 2012
HET TRISAGION (1)
Een oude christelijke aanroeping
In sommige gebedsgroepen (en bv. ook in de litanie of de rozenkrans tot de Barmhartige Jezus) hoor je wel eens de korte aanroeping “Heilige God, Sterke God, Onsterf’lijke God, ontferm U over ons” of de meer oorspronkelijke tekst: “Heilige God, Heilige Sterke, Heilige Ontsterfelijke, ontferm U over ons.” Sommigen vinden die tekst nogal vreemd. Maar onbekend is die aanroeping ons niet, aangezien we die in de vroegere Romeinse Liturgie van de Goede Week ieder jaar weer hoorden zingen tijdens de kruisverering op Goede Vrijdag, de dag dat Jezus stierf op het kruis. De tekst werd in het Grieks voorgezongen en dan in het Latijn herhaald. Dat gebeurde als volgt:
Voorzangers: Ágios ho Theos. Koor : Sanctus Deus.
Voorzangers: Ágios íschyros. Koor: Sanctus Fortis.
Voorzangers: Ágios athánatos, eléison imas. Koor: Sanctus Immortális, miserére nobis.
Dat het Grieks in de Romeinse liturgie bewaard bleef, duidde er al onmiddellijk op dat het een heel oude aanroeping was, ouder dan onze Latijnse liturgie, zoals ook het “Kyrie eleison” geen Latijn is maar Grieks, de liturgische taal in Byzantium, de christelijke keizersstad. Het is moeilijk uit te maken hoe oud dit “Driemaal Heilig” juist is.
Hoe ontstaan?
Rond het ontstaan van deze aanroeping zijn meerdere overleveringen (tradities en zelfs legenden) bekend. Het verre ontstaan houdt wellicht verband met de aanbidding in het Hebreeuwse Bijbelboek Jesaja, met het “Driemaal Heilig”. Daar luidt de tekst luidt als volgt: “Serafs stonden boven Hem opgesteld, elk met zes vleugels: twee om het gelaat te bedekken, twee om het lichaam te bedekken, twee om te vliegen; zij riepen elkaar toe: `Heilig, heilig, heilig is Jahwe van de machten; al wat de aarde vult is zijn heerlijkheid.’” Deze lofprijzing uit het Oude Testament vindt een echo in het laatste boek van het Nieuw Testament, Apocalyps 4,8: “ En de vier dieren … roepen zonder rusten dag en nacht: Heilig, heilig, heilig, Heer, God, Albeheerser, die was en die is en die komt.” Deze aanroepingen worden dan ook het “trisagion” (tresanctus) genoemd, het “driemaal heilig” en zijn in de liturgie opgenomen. Ons 3x Heilig (Sanctus, Sanctus, Sanctus) heeft zijn plaats gekregen na de prefatie, kort voor het Instellingsverhaal. Het is vooral de tekst uit Jesaja die daar doorklinkt, maar aangevuld met het ‘benedictus’ (gezegend), een tekst uit het Nieuw Testament, waar Jezus bij zijn plechtige intocht in Jeruzalem begroet wordt met gejubel: “De mensen die Hem omstuwden, jubelden: ‘Hosanna Zoon van David, Gezegend de Komende in de naam des Heren! Hosanna in den hoge!’” (Mt. 21,9). Door die aanvulling krijgt het Sanctus wel een christologisch staartje, terwijl de aanhef vermoedelijk eerder naar de Drieëne God is gericht. Het “Benedictus” (Gezegend Hij die komt) werd dan ook na de consecratie gezongen, als verwelkoming van de levende Heer in ons midden. Agios ho theos - Sanctus Deus
Maar het trisagion waar wij het hier over hebben – dus niet het ‘Sanctus’ of ‘Heilig’ uit de Romeinse Eucharistieviering - lijkt een andere geschiedenis te hebben, die bovendien soms eerder legendarische trekjes vertoont. 1* Zo geeft een bepaalde traditie ons het verhaal dat, tijdens de regering van Keizer Theodosius II (408-450), Constantinopel (Byzantium, later Istamboel), toen een christelijke stad, een hevige aardbeving kende. Terwijl er een grote gebedsbijeenkomst aan de gang was met o.m. patriarch Proclus, werd er plots een kind opgetild in de lucht. De aanwezigen riepen allen “Kyrie eleison” (Heer, heb medelijden met ons). Het kind daalde opnieuw af op de grond en spoorde met luide stem de mensen aan om als volgt te bidden: “Heilige God, heilige en sterke, heilige en onsterfelijke”. Toen overleed het kind. Verwant met deze traditie verhaalt Johannes van Damascus dat hetTrisagion door engelen werd geopenbaard aan een kind in extase (waarschijnlijk hier in de betekenis ‘van de aarde opgetild’). 2* Bij de Kopten leeft nog een andere overlevering, die zegt dat het ‘Driewerf heilig’ van Nicodemus afkomstig is, die samen met Jozef van Arimathea Jezus van het kruis nam. Tijdens dat heilige werk zag hij de dode Jezus Christus de ogen openen zodat Nicodemus uitriep: “Heilige God, Heilige Sterke, Heilige Onsterfelijke”. Algemeen wordt deze traditie aanzien als een bevestiging dat de godheid van Jezus niet gescheiden werd van zijn mensheid. 3* A.H. in Liturgisch Woordenboek vindt het waarschijnlijk dat het Trisagion vanuit buiten-liturgisch gebruik (dat heel oud kan zijn) in de loop van de 5de of 6de eeuw in de liturgie is overgegaan en dat de exacte oorsprong van het gezang nog niet kon achterhaald worden. De Katholieke Encyclopaedie acht het waarschijnlijk dat het “Hagios ho theos, hagios ischuros, hagioas athanatos”, dat wij in de diensten der Oosterse ritussen (behalve in de Oost-Syrische) en in de kruisverering op Goede vrijdag in de Romeinse ritus aantreffen, aan de heidense mysteriecultussen werd ontleend en dan gekerstend. 4* Omdat het Trisagion ook een van de aanroepingen was die door de concilievaders op het Concilie van Chalcedon (451) werden gebruikt en omdat het zowel in de Griekse Oosterse liturgieën als in de Gallicaanse liturgie wordt aangetroffen, wordt wel eens de mening naar voor geschoven dat het zelfs uit de apostolische tijd zou kunnen afkomstig zijn. (Vervolgt)
HET TRISAGION (Vervolg en Slot) (G + L 2012 nr 3)
bvv
In ons vorig nummer hebben we de tekst gegeven van het Trisagion (Tersanctus), een mooie hymnische aanroeping. We hebben ook haar ontstaan trachten te achterhalen: de Bijbelse verwijzingen en dan enige theorieën, al naargelang de liturgische tradities.
Waar en voor welke gelegenheden ze aangewend wordt is al te ingewikkeld omdat het zoveel verschilt volgens de verschillende ritussen. We vermelden enkel het volgende:
- In de Griekse liturgie wordt het bij iedere Eucharistieviering (Goddelijke Liturgie) gezongen, uitgenomen op enkele hoge feestdagen.
- Zoals we vorige keer reeds vermelden, werd in de Romeinse liturgie van Goede Vrijdag, na de plechtige voorbeden, die volgens Jungmann wel eens konden teruggaan tot in de laatste tijd der Romeinse christenvervolgingen, onder Byzantijnse invloed ook het kruis onthuld, opgeheven en ter verering voorgehouden met o.m. dan het Trisagion (Agios ho Theos - Heilige God); hiermee erkent de Kerk de Gekruisigde als haar God. Binnen deze context zou het Trisagion gericht zijn tot Christus.
- Dit brengt ons bij de controverse die er heerste tussen de Orthodoxen en Nestorianen enerzijds en anderzijds de Monofysieten, die bij het Trisagion bijvoegden “die voor ons gekruisigd is”. Deze toevoeging is er waarschijnlijk gekomen door Petrus Fullo, de Monofysitische Patriarch van Antiochië. Voor hem en zijn medestanders had Christus bij de kruisiging ook in zijn goddelijke natuur geleden. Men noemt deze onenigheid dan ook de Theopaschiten-strijd, God zou geleden hebben. Naast de Orthodoxe Kerk en de Nestorianen is Rome echter tegen die visie opgekomen: de Zoon van God kon enkel lijden in zijn menselijke natuur.
Deze afwijzing door de katholieke kerk neemt niet weg dat in verscheidene ritussen, vooral in de Armeense (zelfs in de katholiek-Armeense) het Trisagion die toevoeging heeft behouden, zodat men op alle vrijdagen bidt:
Heilige God, Heilige en Sterke, Heilige en Onsterfelijke, ‘voor ons gekruisigd’, onferm U over ons. Men heeft ook nog volgende toevoegingen: Op alle zondagen: Heilige God, Heilige en Sterke, Heilige en Onsterfelijke, "opgestaan uit de doden", ontferm U over ons.
Op Witte Donderdag: Heilige God, Heilige en Sterke, Heilige en Onsterfelijke,"verraden voor ons", ontferm U over ons.
Op Stille Zaterdag: Heilige God, Heilige en Sterke, Heilige en Onsterfelijke, "begraven voor ons", ontferm U over ons.
Op het Feest van Maria-Opneming: Heilige God, Heilige en Sterke, Heilige en Onsterfelijke, "bij de dood van de Heilige Moeder en Maagd", ontferm U over ons.
In zekere zin zijn het mooie en zinvolle toevoegingen, maar vooral omwille van hun monofysitische oorsprong werden ze niet weerhouden door de Katholieke en Orthodoxe kerk.
Nog ander gebruik in de Latijnse kerk?
Het Trisagion is nog in gebruik in de “Rozenkrans van de Goddelijke Barmhartigheid”. Het kwam ook voor in het later afgeschafte “Klein officie van de heilige Maagd”. Ook schijnt er een “Rozenkrans tot de Heilige Drie-eenheid” te bestaan binnen de Orde van de Trinitariërs waarin het Trisagion voorkomt. Ter volledigheid voegen wij er nog aan toe dat een aflaat van 100 dagen was verbonden elke dag dat men het Trisagion bad samen met het “Sanctus” met een berouwvol hart als aanbidding van de Heilige Drie-eenheid.
Trisagion in enige talen (wikipedia)
- Engels : Holy God, Holy and Mighty, Holy and Immortal, Have mercy on us.
- Duits : Heiliger Gott, heiliger Starker, heiliger Unsterblicher, erbarme dich unser.
- Frans: Saint Dieu, Saint Fort, Saint Immortel, prends pitié de nous.
- Slavisch: Svjatyj Boze, Svjatyj Kripkij, Svjatyj Bezsmertnnyj, pomiluj nas.
- Kroatisch : Sveti Bože, Sveti Jaki Bože, Sveti Besmrtni Bože, smiluj nam se.
- Spaans: Santo Dios, Santo Fuerte, Santo Inmortal, ten piedád de nosotros.
- Italiaans: Santo Dio, Santo forte, Santo immortale, abbi pietà di noi
(ofwel: Dio santo, Dio forte, Dio immortale, abbi pietà di noi).
- Turks: Kutsal Tanrý, Kutsal Kudretli, Kutsal Ölümsüz, bize merhamet göster.
- Syriac: Kadeeshat Aloho, kadeeshat hayelthono, kadeeshat lo moyoutho, deslebt hlofayn ethraham layn (Het syriac is vermoedelijk nauw verwant aan Jezus’ taal, het Aramees.
- Hebreeuws: El Ha-Kadosh! Sagiv Ha-Kadosh! Almoti Ha-Kadosh, rakhem aleynu.
- Arabisch: Kuddûsun Allâh! Kuddûsun al-qawî! Kuddûsun al-ladhî â yamût urhamnâ.
- Nederlands: Heilige God, Heilige Sterke, Heilige Onsterfelijke, ontferm U over ons.
EINDE VAN DIT ARTIKEL
INHOUDSOVERZICHT NAAR TOP
